W końcu XIX wieku Brandes pięciokrotnie odwiedził ziemie polskie i pozostawił diagnozę tego, co Polaków wyróżnia spośród innych nacji.

Wolność zakodowana w DNA

Starał się być obiektywny w ocenie Polaków. Z jednej strony zauważał, że jesteśmy narodem, „który czuje wstręt do wytężonej i długotrwałej pracy”, i że jesteśmy „zapalni i niepraktyczni, często lekkomyślni”. Z drugiej – podziwiał polską gościnność, serdeczność i szczerość. Przede wszystkim jednak zauważył, że jest coś, co czyni Polaków narodem wyjątkowym. „Polacy są narodem – napisał – który przede wszystkim ukochał niepodległość do szaleństwa. Dlatego Polskę miłuje się nie tak, jak kocha się Niemcy lub Francję, lub Anglię – lecz się ją kocha tak, jak się wolność kocha. Bo kochać Polskę to znaczy kochać wolność, mieć sympatię głęboką dla nieszczęścia, podziwiać odwagę i zapał wojenny”. Dodawał także gorzko: „Naród ten nie ma między mocarzami świata ani jednego przyjaciela, ma natomiast skutecznych, niezmiernie skutecznych i bez wytchnienia pracujących nieprzyjaciół, a na nieszczęście narodu polskiego ci jego nieprzyjaciele należą stanowczo do najpotężniejszych mocarzy świata”. Ocena ta nie była w ówczesnym świecie odosobniona. Europejscy politycy, pisarze, poeci, myśliciele obserwujący los Polski i Polaków od końca XVIII wieku zauważali, że niezwykle mocnym spoiwem, który pozwala trwać narodowi pozbawionemu własnego państwa, jest umiłowanie wolności jako wartości najwyższej, jako punktu odniesienia, jako marzenia i celu, do którego należy dążyć bez względu na przeciwności. Warto zauważyć, że Polacy, z którymi spotykał się cytowany autor, nie mieli nigdy możliwości życia i funkcjonowania w wolnym państwie. Nie wiedzieli, czym jest wolność. „Urodzeni w niewoli, okuci w powiciu” – mogli powtarzać za Adamem Mickiewiczem, który tak siebie określał w Panu Tadeuszu. Mickiewicz mógł jednak dowiedzieć się, czym jest wolność, bo stan ten był udziałem pokolenia wychowujących go rodziców. Ludzie z pokolenia końca XIX wieku nie poznali stanu wolności nawet z relacji rodziców, dziadków czy pradziadków, bo od czasu ostatniego rozbioru upłynął wiek. Mimo to umiłowanie wolności stało się niejako częścią ich kodu kulturowego. Mieli je zakorzenione w genach i uważali za testament Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która w XVI i XVII wieku była europejskim mocarstwem.