Historia Towarzystwa Czytelni Ludowych w Polsce

Początki Towarzystwa Czytelni Ludowych w Polsce sięgają drugiej połowy XIX w. Wówczas, w obliczu groźby germanizacji, Polacy rozpoczęli przeciwstawianie się zaborcy, by w ten sposób uratować narodowego ducha.

14 stycznia 1872 r. w Poznaniu powstało Towarzystwo Oświaty Ludowej (TOL). Jego zadaniem było m. in. tworzenie bibliotek polskich, prowadzenie kolportażu obrazów religijnych i historycznych. Do tej pracy powołano organizatorów "okręgowych", którzy popełnili jednak kilka istotnych błędów. Najważniejsze z nich to nieuwzględnienie istniejących już placówek oświatowych, nienawiązanie współpracy z kapłanami pracującymi wśród ludzi, a także organizowanie wbrew statutowi wieców i spotkań w duchu patriotycznym. Na jeden z nich w 1878 r. wkroczyła pruska żandarmeria i od tego momentu zakazano działalności. Po dwóch latach zawieszenia, 11 października 1880 r., ci sami działacze powołali do życia Towarzystwo Czytelni Ludowych (TCL). Jego celem było: "szerzenie pożytecznych, podnoszących religijne uczucia ludu i pouczających książek polskich, zakładanie bibliotek ludowych". Towarzystwo powołało powiatowych mężów zaufania, tzw. delegatów oraz nawiązało ściślejszy kontakt z księżmi. Bibliotekę centralną otworzono w Poznaniu. Mniejsze funkcjonowały przeważnie w mieszkaniach prywatnych lub na plebaniach, a bibliotekarze pracowali społecznie.

Dla działalności TCL bardzo ważny był rok 1906, kiedy to po raz pierwszy doroczne walne zgromadzenie TCL nazwano Sejmikiem Oświatowym. 1 stycznia 1912 r. sekretarzem generalnym Towarzystwa został mianowany ks. Antoni Ludwiczak.

W okresie I wojny światowe działalność TCL przycichła, ale powstała nowa idea - wysyłania książek do polskich żołnierzy walczących na frontach, zwłaszcza francuskim. Ożywienie nastąpiło w 1916 r., gdy zapowiedziano utworzenie Królestwa Polskiego, a tym samym ożywiono nadzieje odbudowy państwowości polskiej.

W okresie międzywojennym działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych znacznie się nasiliła. Ks. Antoni Ludwiczak, będący wtedy posłem I kadencji II Rzeczypospolitej, zaczął dążyć do utworzenia Uniwersytetu Ludowego. Ostatecznie 4 października 1921 r. nastąpiło uroczyste otwarcie na Dalkach pod Gnieznem.

W 1933 r. funkcję sekretarza generalnego TCL przejął ks. Karol Milik. Niestety, II wojna światowa przyczyniła się do przerwania pracy Towarzystwa Czytelni Ludowych oraz uniwersytetów ludowych. Ostatecznie w czerwcu 1950 r., na żądanie Urzędu Bezpieczeństwa, który twierdził, że jest to "organizacja klerykalna, wsteczna i niepotrzebna", zlikwidowano TCL, a majątek przeszedł w ręce państwa.

Dopiero w 1989 r. zaistniały warunki do tego, by odtworzyć ruch ludowy. Podobnie jak w przypadku zakładania uniwersytetu, tak i tym razem nasza archidiecezja była pierwsza. W kwietniu 1989 r. powołano Prymasowski Uniwersytet Ludowy w Strzelnie (PULS), a TCL rozpoczęło starania o odzyskanie swoich własności. W 1993 r. Towarzystwo zostało zarejestrowane w Sądzie Wojewódzkim w Poznaniu z działalnością na obszar całej Polski.